Serdecznie zapraszamy na trzecie z cyklu spotkań „Rozmowy na Pograniczu”, które odbędzie się w Zespole Cerkiewnym w Radrużu w niedzielę, 17 marca 2024 r., o godz. 17. Gościem spotkania będzie Aneta Prymaka-Oniszk, która w rozmowie z dr Krystyną Gielarek-Gorczycą opowie o swoich dwóch książkach „Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy” (Czarne, 2016) oraz „Kamienie musiały polecieć. Wymazywana przeszłość Podlasia” (Czarne, 2024).
Spotkanie z Anetą Prymaką-Oniszk odbędzie się w ramach cyklu pod nazwą „Rozmowy na Pograniczu”. W jego trakcie o Pograniczu, w kontekście Kresów dawnej Rzeczypospolitej, rozmawiamy z ludźmi, którzy zajmują się jego definiowaniem, portretowaniem, opisywaniem, którzy dostrzegają jego problemy i wartości. Którzy rozumieją lub starają się je zrozumieć. Z tymi, którzy przesuwają jego granice i niwelują je poprzez dzieła literackie, filmowe, działania społeczne i kulturalne. Chcemy rozmawiać i zapraszać ludzi i stąd i stamtąd. Z tego i z tamtego Pogranicza, a także z obszaru dawnych Kresów Rzeczypospolitej. Tutejszych i tamtejszych. Pisarzy i czytelników, aktorów i widzów, a przede wszystkim uczestników spotkań, dla których będą przyjeżdżali zaproszeni goście, książki, filmy, wystawy. Radruż, leżący od wieków i pokoleń na permanentnym Pograniczu, na styku kultur, jest gotowy na takie rozmowy od zawsze.
Wydawnictwo „Czarne” o książce „Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy”:
Lato 1915 roku. Armia rosyjska pod naporem wroga wycofuje się z Królestwa Polskiego i zachodnich krańców imperium. „Niemiec będzie babom cycki obcinał” – niesie się po wsiach. Spod Lublina, Chełma, Łomży, Ostrołęki, a nawet Warszawy obładowane wozy ruszają w głąb Rosji. Z obszarów na wschód od Białegostoku wyjeżdża niemal osiemdziesiąt procent mieszkańców. Wędrują w skwarze, bez wody i jedzenia. Niemieckie samoloty bombardują wojsko, nie szczędząc uciekinierów. Przy drogach zostają mogiły, część ciał leży niepogrzebana. Wybuchają epidemie. Masowo umierają dzieci.
Bieżeńcy – tak po rosyjsku nazywają uciekinierów carskie władze – są rozwożeni po całej Rosji. Gdy we wsiach gdzieś na Syberii czy nad Donem z trudem budują nowe życie, wybucha rewolucja, niszcząc pozostałe filary „odwiecznego porządku”: carską władzę i religię. Bieżeńcy znowu ruszają w drogę, teraz w drugą stronę, do odrodzonego państwa polskiego. Powrót przynosi kolejne „końce świata”.
Z terenu Polski wyjechać mogły ponad dwa miliony osób, ale o bieżeństwie milczą podręczniki. Opowieść ocalają potomkowie bieżeńców. To historia, którą można opowiadać z wielu perspektyw: ludzi postawionych w ekstremalnej sytuacji, chłopów, których świat ginie na ich oczach, wreszcie – uchodźców, uciekinierów, ofiar kolejnych wojen.
Wydawnictwo „Czarne” o książce „Kamienie musiały polecieć. Wymazywana przeszłość Podlasia”:
Doświadczenia mniejszości często nie mieszczą się w oficjalnej historii. W północno-wschodniej Polsce także niewiele wspominano o tutejszej białorusko-prawosławnej społeczności: bieżeństwie, powojennych przesiedleniach i zbrodniach, a zwłaszcza o napięciach międzywyznaniowych i etnicznych.
Aneta Prymaka-Oniszk przełamuje to milczenie. Jeździ po podlaskich wsiach, rozmawia z mieszkańcami i historykami, czyta archiwalne dokumenty, a zdobytą wiedzę konfrontuje z mitami o stosunkach polsko-białoruskich. Pokazuje, co uformowało prawosławną mniejszość w okolicach Białegostoku, Bielska Podlaskiego, Hajnówki, Siemiatycz, Sokółki. Wszystko po to, by zrozumieć, co stało się osiemdziesiąt lat temu oraz jakie znaczenie nadaje się tamtym wydarzeniom dziś.
„O tym, że mój dziadek został zastrzelony w maju 1945 roku w swoim domu pod Kuźnicą, wiedziałam od zawsze. Przez „bandę”, dodawano ściszonym głosem. Nie kazano o tym milczeć, ale rozumiałam, że tak trzeba.
Kiedy po latach postanowiłam poznać lepiej tę historię, długo kluczyłam obok. «Nie rozdrapuj starych ran», słyszałam. Jednocześnie obserwowałam, że przeszłość coraz częściej służy do rozgrywania teraźniejszości, że rozdaje się na jej podstawie etykiety «bohaterów» i «zdrajców», a za «dowód winy» wystarcza nieraz fakt, że ktoś został zabity. Zaczęłam wsłuchiwać się uważniej w rodzinną opowieść, zaglądałam do archiwów, wertowałam książki, przyglądałam się okolicznym pomnikom. Poszłam też do sąsiadów z «drugiej strony» pogranicznych podziałów, tą reporterską zasadą łamiąc tutejszy zwyczaj przemilczania trudnej przeszłości.
Powstała historia o pogranicznym sąsiedztwie i o wspólnym życiu. O tym, że jedni występują czasem przeciwko drugim, a potem wciąż żyją obok, w pozornej niepamięci. Dzieci siedzą razem w szkolnych ławkach i dzielą się na przerwach kanapką. Tylko ciocia Luda drży ze strachu, by nikt nie odkrył, że wśród nocnych napastników rozpoznała brata koleżanki.
Nie chodziło mi o rzucanie oskarżeń. Raczej o zrozumienie, co stało się osiemdziesiąt lat temu oraz jakie znaczenie nadaje się tamtym wydarzeniom dziś. «Myślisz, że ta opowieść coś zmieni?» – słyszałam często. Nie wiem. Trudno jest zmienić świat. Ale by proces mógł ruszyć, warto usłyszeć innych, a może przede wszystkim siebie i własną historię”.
—–
Aneta Prymaka-Oniszk – reporterka, pisarka. Autorka książek: „Kamienie musiały polecieć. Wymazywana przeszłość Podlasia” (2024) i „Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy” (2016) oraz współautorka zbiorów: „Ludowa historia kobiet” (2023) i „Białoruś. Ojczyzna dobrej jakości ” (2020).
Książka „Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy” zdobyła Nagrodę Literacką im. Wiesława Kazaneckiego oraz została Książką Roku Warszawskiej Premiery Literackiej, była również nominowana do Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego, Nagrody Literackiej m.st. Warszawy, Nagrody Historycznej „Polityki” i Nagrody Historycznej im. Kazimierza Moczarskiego.
Od 2014 roku prowadzi stronę internetową biezenstwo.pl. Obecnie mieszka w Białymstoku.
Krystyna Gielarek-Gorczyca – literaturoznawczyni, medioznawczyni, copywriterka, specjalistka content marketingu. Adiunktka w Zakładzie Kultury Mediów Instytutu Polonistyki i Dziennikarstwa Uniwersytetu Rzeszowskiego. Autorka artykułów, m.in.: „«Samotność wchłonęła wszystko»… – wdowieństwo w prozie kobiecej międzywojnia na przykładzie powieści Anieli Gruszeckiej «Przygoda w nieznanym kraju»”, [w:] „Modele kobiecej samotności – panny, wdowy, rozwiedzione”, red. B. Walęciuk-Dejneko, Kraków 2015; „Wokół twórczości prozatorskiej Anieli Gruszeckiej”, [w:] „Dwudziestolecie międzywojenne. Nowe spojrzenia”, red. J. Pasterski, Rzeszów 2019. Zainteresowania badawcze: monomit w prozie psychologicznej pisarek XIX i XX wieku, twórczość krytyczna i literacka polskich pisarek XIX i XX wieku.
